આજની એકવીસમી સદી વિજ્ઞાનની સદી છે. માનવજાતે સુખની આશામાં જાતજાતના આવિષ્કારો કર્યા છે. સાયન્સ અને ટેકનોલૉજીના પ્રતાપે સાધન-સામગ્રીના ઢગલા ખડકાયા છે. વિજ્ઞાનને પ્રતાપે માનવજાતે હરણફાળ નહીં, રોકેટફાળ ભરી છે. જે પરિવર્તનો આવતાં વર્ષો લાગી જતાં, એ આજે આંખના પલકારામાં આવી રહ્યાં છે.

વિજ્ઞાનના આટલા આવિષ્કારો પછી પણ માનવજાતની સમસ્યાઓનો અંત નથી આવ્યો. બહારના મોટા મોટા ભભકાઓમાં અંતરની શાંતિ અદેશ્ય છે. સાધન-સામગ્રીના ઢગલામાં સુખની ચાવી ખોવાઈ ગઈ છે. સ્વાર્થ અને હિંસાના વરવા ખેલ વિશ્વને કાંટાળા જંગલમાં ફેરવી રહ્યા છે.. અશાંતિ, અન્યાય અને પક્ષપાતની આગમાં જગત સળગી રહ્યું છે. રાજકીય, સામાજિક, શૈક્ષણિક અને ધાર્મિક ક્ષેત્રો જાતજાતનાં દૂષણોથી ઘેરાયેલાં છે. વિજ્ઞાનના દુરુપયોગે સત્યમ્, શિવમ્, સુંદરમ્ જગતને વિપરિત પરિસ્થિતિમાં મૂકી દીધું છે.

આ બધી જ સમસ્યાઓના સમાધાન માટે એક જ ગુરુચાવી છે....

“પ્રવર્તનીયા સદ્વિદ્યા ભુવિ યત્સુકૃતં મહત્”

“પૃથ્વી ઉપર સદ્વિદ્યાનું પ્રવર્તન કરવું, એથી મોટું પુણ્યકાર્ય નથી.” (શિક્ષાપત્રી-૧૩૨)

આ શ્લોક ભગવાન શ્રી સ્વામિનારાયણે પ્રાણીમાત્રના કલ્યાણ માટે લખેલી શિક્ષાપત્રીનો છે.

આજથી આશરે બસો વર્ષ પૂર્વે ભગવાન શ્રી સ્વામિનારાયણે “સર્વજીવહિતાવહ”ની મંગલ કામનાથી આ નાનકડી શિક્ષાપત્રી લખેલી છે. પૂરાયે સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયમાં આ શિક્ષાપત્રીનો નિત્યપાઠ થતો હતો, પરંતુ એ સર્વજીવહિતાવહ સંદેશાઓ અમલીકરણનો અવસર શોધી રહ્યા હતા.

આકાશમાંથી ઊતરતી ગંગાને ભગવાન શંકર ઝીલે, એમ ગુરુદેવ શાસ્ત્રીજી મહારાજ શ્રી ધર્મજીવનદાસજી સ્વામીએ આ સંદેશાઓને ઝીલ્યા અને એમાંથી વિશ્વનું મંગલ કરનારી ગંગા સમી ગુરુકુલ સંસ્કૃતિનું ધરતી ઉપર પુનરાગમન થયું; જેણે માનવજાત માટે કલ્યાણકારી શેક્ષણિક જગતની કાયાપલટ કરવાનો માર્ગ મોકળો કર્યો.

સદ્વિદ્યાના પ્રવર્તનથી જ માનવજાતનો સર્વાંગી વિકાસ થઈ શકે છે. સદ્વિદ્યા જ સાચા સુખની ગુરુચાવી છે. વિદ્યા એટલે સંસ્કાર સાથેનું શિક્ષણ, સદ્વિદ્યા એટલે ભૌતિક વિજ્ઞાન સાથે આધ્યાત્મ વિજ્ઞાનનો સંગમ.

ભગવાન શ્રી સ્વામિનારાયણના આ અદ્‍ભુત શ્લોકને મૂર્તરૂપ આપવા માટે ગુરુદેવ શાસ્ત્રીજી મહારાજ શ્રી ધર્મજીવનદાસજી સ્વામીએ ઈ.સ.. ૧૯૪૮ વસંતપંચમીના રોજ રાજકોટ મુકામે ગુરુકુલની સ્થાપના કરી અને જોતજોતામાં ન કેવળ ગુજરાત, પરંતુ પૂરાએ ભારતમાં ગુરુકુલના માધ્યમથી સંસ્કારયુક્ત શિક્ષણની સુગંધ આજે વસંતની વનરાઈની માફક ચોમેર પ્રસરી રહી છે.

આ મહાપુરુષે વાવેલું સદ્વિદ્યાનું બીજ આજ વટવૃક્ષ બની અનેકોનેકને શાતા આપે છે. સદ્વિદ્યાના માધ્યમથી અન્નદાન, વિદ્યાદાન અને અભયદાનનું સદાવ્રત માંડનારા અને સૌરાષ્ટ્રની ધીંગી ધરાના સંત શાસ્ત્રીજી મહારાજ શ્રી ધર્મજીવનદાસજી સ્વામીનું જીવનકાર્ય ટૂંકમાં અહીં પ્રસ્તુત છે.

આખરે પિતા ભૂરાભાઈની કડકાઈ સામે અરજણનું મનોમંથન જીત્યું અને તેમણે સાધુ થવા ઘર છોડ્યું. વારંવાર પિતા તેમને પાછા લાવે અને અરજણ પાછો ઘરેથી ભાગે. આ સમયમાં કુટુંબીજનો તરફથી ખૂબ માર-કષ્ટો અરજણને સહન કરવા પડ્યા, પરંતુ આખરે એમના વૈરાગ્યના વેગને કોઈ રોકી શક્યું નહીં.

વિ. સં. ૧૯૭૩ના ભાદરવા વદ પંચમીનો પવિત્ર દિવસે અરજણના ગુરુ પુરાણી શ્રી ગોપીનાથદાસજી સ્વામીએ સારંગપુર ખાતે વડતાલના આચાર્ય શ્રી શ્રીપતિપ્રસાદજી મહારાજ પાસે સાધુની દીક્ષા આપાવી. આમ અરજણ હવે ‘સાધુ ધર્મજીવનદાસ’ બન્યા.

સાધુ ધર્મજીનદાસજીનું સાધના માર્ગે પ્રયાણ ચાલુ થયું. ઉત્તમ સગુરુઓનો યોગ સાંપડતા સાધુતાના ગુણો પાંગરવા લાગ્યા. સમય જતા સેવા, સ્મરણ અને સમજણે કરીને સાધુ ધર્મજીવનદાસજી સંતગુણે શોભી ઊઠ્યા.

ભારતીય સંસ્કૃતિમાં સાધુઓનો મહિમા ખૂબ ગવાયો છે. સાધુ બહારના આટાટોપની નહીં, પણ આંતરિક સૌંદર્યથી શોભે છે. પાસે આવેલાના અશાંત મનને શાંત કરે અને વિખરાયેલાને ભેગા કરી દે, તે સંત કહેવાય. સુખ માગે તે નહીં, પણ અન્યને સુખ આપે તે સંત. જેની શીતળ છાયામાં સંસારના તાપ મટી જાય, તે સંત. પોતામાં નહીં પણ પરમાત્મામાં જોડે, તે સંત. જેની કૃપાથી જીવ અને જગદીશનો સેતુ બંધાય, તે સંત કહેવાય. આવા જ કાંઈક ગુણોના દર્શન હવે સાધુ ધર્મજીવનદાસજીમાં થવા લાગ્યા.

સ્વામી શ્રી ધર્મજીવનદાસજીની સત્સંગપ્રચારની ધગશ અને ઉત્સાહ જોઈને સંવત્ ૧૯૯૯થી ૨૦૦૧ સુધી જૂનાગઢશ્રી સ્વામિનારાયણ મંદિરના મહંતપદે તેમની નિમણૂક થઈ. આ સમય દરમિયાન તેઓશ્રી ખૂબ જ સારો વહીવટ કરી સત્સંગનો વિકાસ કર્યો. દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન સ્વામીશ્રીએ વિશ્વશાંતિ માટે કરેલો ૨૧ દિવસનો અભૂતપૂર્વ મહાવિષ્ણુયાગ સંપ્રદાયનો પ્રથમ મહામહોત્સવ હતો.

સત્સંગના વિકાસની અવિરત પ્રવૃતિઓ કરતા પૂજ્ય સ્વામીશ્રીના આત્મામાં સદેવ એવું લાગ્યા કરતું કે “ઉત્સવ સમૈયાઓ થાય છે, હજારો લોકો ભેગા થાય છે, પરંતુ કંઈક ખૂટે છે.”

સંપ્રદાયનું હાર્દ તેમના સિદ્ધાંતોમાં સમાયેલું છે, નહિ કે વહિવટમાં અથવા સોના-રૂપા કે આરસના ભભકામાં. સંસ્થાઓ તો કલેવર માત્ર છે, સિધ્ધાંતો તેના પ્રાણ છે.

વિશુદ્ધ જ્ઞાનની પરંપરા ન જળવાય, કેવળ આર્થિક હિતો પ્રધાન બને અને સત્તાની સાઠમારી ઊભી થાય ત્યારે સંપ્રદાયનું સંપ્રદાયપણું ઘવાય છે. કલેવરના ક્લેશમાં ઊતરવા કરતા સંપ્રદાયના પ્રાણોની પુષ્ટિ માટે મહેનત કરવી એ દરેક સાધુપુરુષોનું કર્તવ્ય છે.

સ્વામીશ્રીને થયા કરતું કે “ભગવાન શ્રી સ્વામિનારાયણે પ્રબોધેલા મૂળભૂત સર્વજીવહિતાવહ સિદ્ધાંતો ગૌણ બનતા જાય છે અને વ્યવહારની પ્રધાનતા વધતી જાય છે. એટલું જ નહીં, વ્યવહારમાં નીતિમત્તાના ધોરણો પણ કથળતા જાય છે.” આ બધું જોઈને એમનાં અંતરમાં અપાર વેદના થતી. એમને લાગ્યા કરતું કે આ સંપ્રદાય ક્યાં જઈ રહ્યો છે? આ તો દિશા જ બદલાતી જાય છે. આપણે આ રીતે જ જીવન પૂરું કરવું એ યોગ્ય છે?

ભગવાન શ્રી સ્વામિનારાયણના સિદ્ધાંતો અદ્દભૂત છે, સંપ્રદાયમાં શક્તિ પણ અગાધ છે, પરંતુ માર્ગ થોડો આડો ફંટાતો જાય છે. સંપ્રદાયને વર્તમાન પ્રવાહમાંથી થોડો વળાંક આપવાની જરૂર છે. શ્રીજીના સર્વજીવહિતાવહસિદ્ધાંતો જન જન સુધી પહોંચાડવા હશે, તો સંપ્રદાયની શક્તિને સમસ્ત સમાજના વ્યાપક હિતમાં યોજવી પડશે.

સ્વામીશ્રીના મનમાં વિચારવલોણું ચાલું હતું. રૂઢ થઈ ગયેલી ઘરેડમાંથી માર્ગ કઈ રીતે કાઢવો? એ પ્રશ્ન એમના મનમાં સતત ગૂંજતો રહેતો.

દરેક સાધુ-સંતો અને સાધકોના અંતરમાં હિમાલયનું અનેરું આકર્ષણ રહ્યું છે. પૂજ્ય સ્વામીને પણ અંતરમાં હિમાલયનો સાદ સંભળાઈ રહ્યો હતો. સંપ્રદાયનો વ્યવહારમાર્ગ અને તેમાં રહેલા અનેક વિક્ષેપોથી પૂજ્ય સ્વામીનું અંતર એકદમ ઉદાસ થઈ ગયું હતું. તેથી જ જૂનાગઢના મહંતપદેથી નિવૃત થઈ, તેઓશ્રી હિમાલયની પુનિત યાત્રાએ ઉપડી ગયા.

યાત્રા દરમ્યાન પણ સમાજના હિતમાં શું કરવું? તેનું મનોમંથન સતત ચાલુ જ હતું. હરદ્વારમાં ગંગાના કિનારે બેસી એમણે અનુષ્ઠાનો કર્યા. હિમાલયના પાવન તીર્થોની પદયાત્રા શરૂ કરી.

ભારતભૂમિના ઋષિમુનિઓ અને સાધુસંતો માટે પ્રેરણાસ્રોત સમા નગાધિરાજ હિમાલયના હિમાચ્છાદિત ધવલ શિખરોનાં દર્શનથી તેમના હૃદયમાં નવીન ઊર્મિઓ જાગવા લાગી. ઘણીવાર તો મનમાં થતું કે “આ જ હિમાલયની ગોદમાં બેસી જવું અને ભજન સ્મરણમાં જ જીવન વિતાવી દેવું.” વળી થયું કે “નહિ, ભગવાન શ્રી સ્વામિનારાયણે નિષ્ક્રીય બેસી રહેવા કરતા નિષ્કામ સેવા પ્રવૃત્તિઓને શ્રેષ્ઠ માની છે. માટે ક્યો માર્ગ લેવો? નિવૃત્તિનો કે નિષ્કામ સેવાપ્રવૃતિનો?”

જેમ મહાભારતના અર્જુનનું મન કર્મયોગ અને સાંખ્યયોગ વચ્ચે ચકડોળે ચડ્યું હતું, એવી જ દશા સ્વામીશ્રીના મનની હતી. આવાં મનોમંથનમાં પદયાત્રા કરતા કરતા તેઓ રુદ્રપ્રયાગ પહોંચ્યા. અહીં અલકનંદા અને મંદાકીનીનો સંગમ છે. આ ભૂમિ દેવર્ષિ નારદની તપોભૂમિ છે. સ્વામીએ સંગમમાં સ્નાન કર્યું, તીર્થનાં દર્શન કર્યા અને એક પીપળાના વૃક્ષ નીચે બેસી ધ્યાન કરવા લાગ્યા.

એ જ સમયે થોડે દૂર એક વૃદ્ધ સન્યાસી મહારાજ કેટલાક બ્રાહ્મણ બટુઓને કવિકુલગુરુ કાલિદાસ રચિત રઘુવંશનો અભ્યાસ કરાવી રહ્યા હતા. રઘુવંશના શ્લોકોનું મધુર ગાન સ્વામીશ્રીના કાને પડ્યું. રઘુવંશના ગાને સ્વામીશ્રીના અંત:ચક્ષુ સમક્ષ પ્રાચીન ગુરુકુલોની ભવ્ય પરંપરા મૂર્તિમંત કરી.

વેદોના ઋષિઓના પવિત્ર અંતરમાં વેદોની ઋચાઓ પ્રગટે, એમ હિમાલયની પવિત્ર ભૂમિમાં પીપળાના પાવકારી વૃક્ષ નીચે એમના અંતરમાં ભગવાન શ્રી સ્વામિનારાયણના દિવ્ય સંદેશાઓ પ્રગટવા લાગ્યા.

‘प्रवर्तनीया सद्विद्या भुवि यत्सुकृतं महत् |’ ‘પૃથ્વી ઉપર સર્વિદ્યાનો પ્રચાર કરવો.’

‘भाव्यं दीनेषु वत्सलैः |’ ‘દીનજન ઉપર દયાવાન થવું.’

અને ‘सर्व जीव हितवहः |’ ‘આ શિક્ષાપત્રીના આદેશો સર્વ જીવોનું હિત કરનારા છે.’

ભગવાન શ્રી સ્વામિનારાયણની નાનકડી શિક્ષાપત્રીના આ અદ્‍ભૂત મંત્રો તેમના મનમાં રમવા લાગ્યા. તેઓને ભગવાન શ્રી સ્વામિનારાયણના સર્વજીવહિતાવહ સિદ્ધાંતોને અનુરૂપ સમાજ સુધારણા અને સમાજસેવાનો એક અનોખો માર્ગ હાથ આવ્યો. ભાવવિભોર બનેલા સ્વામીજીને હવે જીવનનો પથ સ્પષ્ટ થઈ ગયો.

સ્વામીજીને સાથોસાથ એ પણ વિચાર થયો કે “આજે જાતજાતના મતભેદને લીધે સંપ્રદાય અને સમાજ નાના નાના વાડાઓમાં વિભાજિત થતો જાય છે. આ વાડાઓને ગમે તેટલા રૂપાળા વાઘા પહેરાવવામાં આવે, પરંતુ તેના મૂળમાં તો મોટે ભાગે અહંકાર, રાગદ્વેષ અને સ્વાર્થ જ પડેલા હોય છે. હવે સંપ્રદાય કે સમાજને વધારે ટૂકડાઓમાં વહેંચવાની જરૂર નથી. આપણે જે રચનાત્મક કાર્ય કરવું, તે શ્રીજી સ્થાપિત સંપ્રદાયના મૂળભૂત માળખામાં રહીને જ કરવું.

પૂજ્ય સ્વામીશ્રી એ બરાબર જાણતા હતા કે આ રચનાત્મક કાર્યો કરવા જતાં અનેક મુશ્કેલીઓ આવશે અને આંતરિક અવરોધો પણ ઊભા થશે, છતાં તેમણે દઢ સંકલ્પ કર્યો કે ગમે તેવી મુશ્કેલીઓ આવે તે સહન કરી લેવી અને મૂળ સંકલ્પમાં મજબૂત રહીને સત્કાર્યમાં આગળ વધ્યે જવું.'

જગતકલ્યાણનો મંગલ સંદેશ લઈ હિમાલયની યાત્રાએથી સ્વામીજી પાછા ફર્યા. ફરતા ફરતા રાજકોટ પધાર્યા. ગુજરાતના જાણીતા કવિશ્રી ત્રિભોવન ગૌરીશંકર વ્યાસનો ભેટો થયો.

કવિ અને સંતની જોડ જામી. સરખી રુચિનો સંગમ થયો. વિદ્વતા અને અનુભૂતિનું અદ્‍ભૂત મિલન થયું. વિચારોએ આચારનું મૂર્ત રૂપ લીધું. આદર્શોએ યથાર્થતાની ભૂમિકા ઉપર પગલાં માંડ્યાં અને એક એવા અદ્‍ભૂત આશ્રમના મંડાણ થયાં કે જેમાં પ્રાચીન ગુરુકુલોની આભા પ્રકાશતી હોય, જ્યાં ભૌતિકવિદ્યા સાથે અધ્યાત્મના પિયૂષ પવાતાં હોય, જ્યાં ચૈતન્ય દીવડાઓથી ઠાકોરની આરતી ઊતરતી હોય, જ્યાં ચૈતન્ય પુષ્પોની માળાઓથી ઠાકોરજીનું પૂજન થતું હોય, જ્યાં સાચા અર્થમાં માનવતાથી મહેકતા માનવા તૈયાર થતા હોય.

ઋષિમુનિઓના પ્રાચીન ગુરુકુલોના સર્જનની કલ્પના ઘણી જ રમણીય હતી, પરંતુ એ કલ્પનાને મૂર્તિમંત કરવાનું કામ ખૂબ જ કપરું હતું. એક તો સ્વામીશ્રી ભગવાન શ્રી સ્વામિનારાયણના સાચા સંત હતા. ભગવાન સ્વામિનારાયણની આજ્ઞા પ્રમાણે તેઓ ધનસંગ્રહ નહોતા કરતા કે નહોતા કરાવતા. ઉપરાંત પૂજ્ય સ્વામીના જીવનમાં એક આજીવન ટેક હતી કે સ્વાર્થ માટે તો ઠીક, પણ પરોપકાર માટે પણ ફંડફાળો કરવો નહિ. ધન વગર ગુરુકુલનો આરંભ કઈ રીતે કરવો?

પૂજ્ય સ્વામીના શબ્દોમાં કહીએ તો “હું બાવો ને ત્રિભુવનભાઈ બ્રાહ્મણ. બન્ને પાસે કશું ન મળે! અને આ બધું મંડાણ કેમ કરવું? પણ ભગવાનની કૃપા થઈ ગઈ અને સપ્રવૃતિને આગળ વધારતા ગયા અને આજે પણ વધતી જાય છે.”

વિક્રમ સંવત ૨૦૦૪ (ઈ.સ. ૧૯૪૮) વસંત પંચમીના પવિત્ર દિવસે ભાડાના મકાનમાં ગુરુકુલનો મંગલ પ્રારંભ થયો, ત્યારે વિદ્યાર્થી હતા માત્ર સાત. ત્યાર બાદ મહંત સ્વામીશ્રી કૃષ્ણજીવનદાસજી જેવા પવિત્ર સંતની ઉપસ્થિતિમાં અને મેંગણી દરબાર નામદાર કુમાર શ્રી પ્રદ્યુમ્નસિંહજી ભાઈના શુભ હાથે આશ્રમના મકાનોનું ખાતમુહૂત થયું.

સ્વામીશ્રીનો દૃષ્ટિકોણ વિશાળ હતો. ગુરુકુલના પ્રારંભમાં એવાં સૂચનો થયાં કે “સત્સંગીના જ બાળકો રાખવા.” સ્વામીશ્રીને આવા માત્ર સંપ્રદાયલક્ષી સૂચનો રૂચ્યા નહીં. એમને થયું, “એ કઈ રીતે બને? મારે મન તો સમસ્ત વિશ્વ ઈશ્વરનું સંતાન છે, ત્યારે મારા-તારાનો ભેદ કેમ થાય?” આખરે એમણે નિણર્ય કર્યો કે, “આ ગુરુકુળમાં કોઈપણ જાતના ધર્મના ભેદભાવ સિવાય બધા જ બાળકોને પ્રવેશ મળશે.”

પૂજ્ય સ્વામીશ્રીના અંત:ચક્ષુ સમક્ષ ગુજરાતના ગરીબ મા-બાપ રમતા હતા કે જેઓની આર્થિક પરિસ્થિતિ નબળી હોવાને કારણે પોતાના પ્રતિભાવાન બાળકોને ભણાવી શકતા નહોતા. પૂજ્ય સ્વામીને સંકલ્પ થયો કે “ઓછામાં ઓછું લવાજમ રાખવું અને આવા બાળકોને અભ્યાસની તકો પૂરી પાડવી. સાથોસાથ તેમના જીવનમાં ભારતીય સંસ્કૃતિને અનુરુપ શુભ સંસ્કારોનું સીંચન કરવું.” સ્વામીએ આ સંકલ્પ સાકરિત કરતા એક દિવસનું ફક્ત એક રૂપિયો લવાજમ રાખી ગુરુકુલનો પ્રારંભ કર્યો.

બાળકોને ભણાવવા એ જ કેવળ સ્વામીશ્રીનું ધ્યેય નહોતું, એમને તો ગુરુકુળ દ્વારા નવી પેઢીને વર્તમાન યુગના દૂષણોથી બચાવી, શુભ સંસ્કારોનું સીંચન કરવું હતું. બાળકોને ઉત્તમ રાષ્ટ્રભક્ત નાગરિક તરીકે કેળવવા હતાં. એ બધાને ભગવાનમાં જોડવા હતાં. ગુરુકુલ તો આ અંગેનું એક સાધન માત્ર હતું.

સ્વામીશ્રી ઘણી વખત કહેતા કે “ઘણા લોકો સંસ્થામાં આવે છે, ત્યારે કોઈ મોટાં મોટાં મકાનોનાં વખાણ કરે છે, કોઈ સારા ભણતરનાં વખાણ કરે છે, પણ અમારા મૂળ ધ્યેયને તો કોઈક જ સમજે છે. આજે ઘણા વિદ્યાલયો-કોલેજો છે. ભણનાર માટે સરકાર પણ ઘણી રીતે મદદરૂપ થાય છે, પરંતુ માત્ર ભૌતિકવિદ્યા આપવી એ અમારું સાધુનું લક્ષ્ય નથી. અમારે તો માણસમાંથી માણસ ઘડવા છે. આ ચૈતન્ય ફૂલડાંઓમાં સંસ્કારની સુવાસ પ્રગટાવવી છે અને તે ફૂલોને શ્રીહરિનાં ચરણમાં સમર્પી દેવાં છે.”

એક વખત કોઈએ સ્વામીશ્રીને કહ્યું, “સ્વામી! તમે સાધુ થઈને ગૃહસ્થના છોકરા કેળવવાની પંચાતમાં કેમ પડ્યા?”

સ્વામીએ પોતાની લાક્ષણિક શૈલીમાં જવાબ દીધો, “અમે જે કપડાં પહેરીએ છીએ તે સમાજના છે. જે અન્ન જમીએ છીએ તે સમાજનું છે. માણસો કેટલી મહેનત કરી કમાય છે અને જીવનનિર્વાહ કરે છે, ત્યારે અમારે આ રીતે કોઈકની કમાણી ઉપર જીવવાનો અધિકાર નથી. આનો બદલો અમારે ચૂકવવો જ જોઈએ, નહિતર બીજે જન્મ કાં કોઈના બળદ થવું પડે ને કાં તો કોઈની ઘોડાગાડીના ઘોડા થવું પડે. અમારે એવું નથી થવું, માટે આ કરીએ છીએ.”

“સમાજના આ ઋણને કેમ ચૂકવવું? એ સવાલ અમારાં મનમાં રમ્યા કરતો; અમારાથી તમારે ત્યાં મજૂરીએ આવી શકાતું નથી કે તમારા ધંધાપાણીમાં મદદરૂપ થઈ શકાતું નથી. ખૂબ વિચાર કરતા અમને થયું કે આ ગૃહસ્થોના બાળકોને કેળવવાનું કામ કરવું, કારણ કે આજે જેમ પશુપંખીઓ બચ્ચાઓને જન્મ આપે છે એમ જ માણસ સંતાનોને જન્મ આપે છે, સંસ્કાર દેવાની એમને ફુરસદ નથી. શિક્ષણ ક્ષેત્રમાં અનેક સ્કૂલ અને કોલેજોમાં પણ સારા સંસ્કાર મળી શકે તેવું વાતાવરણ રહ્યું નથી, ત્યારે અમને થયું કે આ છોકરાં કેળવવાની સેવા અમારે સાધુઓએ ઉપાડી લેવી જોઈએ, એથી આ શરૂ કર્યું છે.”

સ્વામીશ્રીના નિઃસ્વાર્થ સેવાભાવથી, તપોબળથી અને ઈશ્વરની અથાહ કૃપાથી ગુરુકુલની સેવા પ્રવૃત્તિઓ ઉત્તરોત્તર વિકસતી ગઈ. છાત્રાલયની અને વિદ્યાલયની વિશાળ ઇમારતો સંતો અને વિદ્યાર્થીઓના સાચા શ્રમયજ્ઞથી તૈયાર થતી ગઈ. સ્વામીશ્રીના જમણા હાથ સમાન પુરાણી સ્વામી શ્રી પ્રેમપ્રકાશદાસજી અને જોગી સ્વામી જેવા પવિત્ર સંતોનો સાથ મળ્યો.

ગુરુકુલમાં તૈયાર થઈ બહાર જતા વિદ્યાર્થીઓના સંસ્કારી જીવનની સુવાસ સમાજમાં પ્રસરવા લાગી અને સમાજમાં આવા સંસ્કાર કેન્દ્રોના વિકાસની માગણી વધતા લાગી. પરિણામે ગુરુકુલની એક શાખા જૂનાગઢમાં થઈ અને બીજી અમદાવાદમાં.

ગુરુકુલનો પ્રારંભનો તબક્કો પૂજ્ય સ્વામી માટે ઘણો જ કસોટીમય હતો. સંપ્રદાયના લોકો તરફથી અનેક પ્રકારના અવરોધો ઊભા થતા. આ અવરોધો એવા હતા કે જેવો તેવો માણસ તો ક્યાંય ફેંકાય જાય, પરંતુ સ્વામીશ્રી તો દઢ મનોબળવાળા સંત હતા, કોઈ અવરોધ તેમને નડતો નહીં. લોકો તરફથી મુશ્કેલીઓ હદબહાર જતી, ત્યારે સ્વામીશ્રી કહેતા કે “આ તો પ્રસાદ છે. પ્રસાદ ! કસોટીઓ અને અવરોધો તો જીવનને ઘડનારાં – ઉત્તમ પરિબળો છે. માણસે કસોટીથી કાયર ન થવાય.” પૂજ્ય સ્વામી મૌનભાવે બધા જ આઘાત-ત્યાઘાતને સહન કરતા અને મક્કમતાથી પોતાના માર્ગે આગળ ધપતા રહેતા.

આશ્ચર્યની વાત એ હતી, કે એક બાજુ સંપ્રદાયના કેટલાક રૂઢિચુસ્ત વર્ગને પૂજ્ય સ્વામીનું આ સેવાકાર્ય રુચતું ન હતું, તો બીજી બાજુ સંપ્રદાય સિવાયનો ઈતરવર્ગ કોઈ પૂર્વગ્રહથી પીડાઈ રહ્યો હતો. સ્વામિનારાયણ નામ સાંભળીને તેઓ ભડકતા હતા. ગુરુકુલની સેવા પ્રવૃત્તિઓ ગમે તેટલી વિશાળ ભાવનાથી ચાલતી હોય, પણ તેને નજીકથી જોવા સમાજ તૈયાર ન હતો. આ બધી મુશ્કેલીઓમાંથી માર્ગ કાઢી સ્વામીશ્રીને સેવા પ્રવૃત્તિઓ વિકસાવવાની હતી.

ગુરુકુલના સેવાકાર્યોની સુવાસ જેમ જેમ પ્રસરતી ગઈ, તેમ તેમ લોકોમાં ગુરુકુલ પ્રત્યેનું માન વધતું ગયું અને આખરે ઈશ્વરકૃપાથી સત્સંગ તેમજ સમાજના સર્વ વર્ગોમાં સંસ્થા ખૂબ જ આદરપાત્ર બની.